Sporen naar het verleden van Het Lam Gods tijdens de Grote Oorlog

Art in Flanders biedt een unieke inkijk in Vlaamse kunst- en erfgoedcollecties, maar er is altijd meer. Voor liefhebbers, historici en speurders heeft meemoo – de organisatie achter Art in Flanders – nog een paar andere platformen. Eéntje daarvan is www.nieuwsvandegrooteoorlog.be. 

Op dat platform kan je gratis kranten doorzoeken uit de Eerste Wereldoorlog. Alle tekst in de kranten zelf is ook doorzoekbaar, dus je kan makkelijk speuren naar namen, plaatsen … of kunstwerken. Naast de soldaten aan het front, liep immers ook het Vlaamse erfgoed gevaar. Eén van de meesterwerken die moesten ‘onderduiken’ voor de Duitsers, was het Lam Gods. Wij doken alvast even in de kranten om de oorlogsjaren van dit kunstwerk te reconstrueren.

Al voor 1914 bevond het bekende schilderij van de gebroeders Van Eyck zich in een netelige situatie. De enige ‘oorspronkelijke’ panelen die zich op dat moment in Gent bevonden, zijn de vier centrale panelen, waaronder het befaamde middenstuk met de aanbidding van het Lam. De twee panelen met Adam en Eva werden bewaard in het KMSK te Brussel.

De overige panelen van het veelluik werden decennia eerder verkocht en kwamen uiteindelijk terecht in de collectie van de koning van Pruisen in Berlijn. Het is dan ook geen toeval dat de Duitse bezetter tijdens de oorlog zijn oog op de vier overige panelen in Gent liet vallen om zo het volledige Lam Gods in Berlijn samen te brengen.

De Gentse kanunnik Van den Gheyn, schatbewaarder van de Sint-Baafskathedraal en voorzitter van de Oudheidskundige kring van Gent, ruikt het gevaar en is de Duitsers een stapje voor. De Gentenaar vermeldt in 1918 hoe Van den Gheyn het meesterwerk wegneemt uit de Sint-Baafskathedraal en de delen ervan verstopt op drie plekken: de Sint-Jakobskerk, het Augustijnenklooster en een ander stadsklooster (geen van de drie is echter correct).

Wanneer Gent is veroverd en de Duitse gouverneur Von der Goltz vraagt naar het Lam Gods, liegt Van den Gheyn dat het schilderij reeds in Engeland is. De leugen is zo overtuigend dat zelfs Het Vlaamsche Nieuws met geheven vinger schrijft over de onvoorzichtigheid van die actie: de Engelsen zouden immers de gewoonte hebben om ‘beschermde’ goederen voor zichzelf te houden.

De vrees van de krant is echter ongegrond: het Lam Gods blijft ondergedoken in Gent en komt tijdens WOI niet in handen van een ander land terecht. Wanneer de oorlog tot een einde komt, geven de Belgen de Duitsers lik op stuk: ze eisen de originele zijluiken terug en slagen in hun opzet. Samen met Adam en Eva die terugkeren uit hun Brusselse ballingschap, wordt op die manier het volledige meesterwerk opnieuw in Gent samengebracht.

De hereniging is echter maar van korte duur. In 1934 worden de panelen met Johannes de Doper en de Rechtvaardige Rechters gestolen, enkel het paneel met Johannes de Doper komt terug.

Op 18 juni 1915 meldt Het Volk dat er een merkwaardige ontdekking is gedaan: een verkoper blijkt in het bezit te zijn van een kleine, onder glas bewaarde tekening waarop het Lam Gods wordt afgebeeld. Op die afbeelding staat ook de predella of het onderstuk van het meesterwerk. De Oudheidkundige kring houdt zijn adem in, want die predella was al in de 16de eeuw vergaan, waardoor er geen afbeeldingen van bestaan. Al snel blijkt de tekening echter het werk te zijn van een vervalser. 

Historisch onderzoek wijst uit dat de oorspronkelijke predella omstreeks 1550 tijdens een eerste restauratie verloren is gegaan.

Wil je graag dieper duiken in de beelden en historische foto's van Het Lam Gods op artinflanders.be?

Bronvermelding afbeeldingen:

1. het Lam Gods: overzichtsbeeld van het open retabel door Jan van Eyck en Hubert van Eyck, bron: Sint-Baafskathedraal Gent, foto: Hugo Maertens, Dominique Provost

2. Detail uit krantenknipsel, De Gentenaar, 20 november 1918, nieuwsvandegrooteoorlog.be

3. Archieffoto Lam Godsretabel, bron : Sint-Baafskathedraal Gent