Diptiek met de geboorte van Christus en de H. Christophorus

Deze paneeltjes zijn geschilderd omstreeks 1380. De fascinatie van verzamelaar Fritz Mayer van den Bergh (1858-1901) voor de Vlaamse primitieven maakte hem tegelijkertijd gevoelig voor werken die dateren uit de voorafgaande stijlperiode, het zogenaamd pre-Eyckiaans realisme. De twee panelen van het ‘Antwerpen-Baltimore vierluik’ met de Geboorte van Jezus en de Verrijzenis met op de versozijde de Heilige Christoffel zijn absolute topstukken uit die tijd. Fritz Mayer van den Bergh verwierf ze in 1898 bij de aankoop van de integrale collectie van Carlo Micheli. Samen met de andere twee luiken, bewaard in de Walters Art Gallery in Baltimore, kan de betekenis van het ensemble gereconstrueerd worden. Aan de voorzijde leest de reeks als volgt: Annunciatie – Geboorte – Kruisdood – Verrijzenis. De scènes brengen de vier kerngedachten van het christelijk geloof in beeld: God is mens geworden, is geboren uit de Maagd Maria, is aan het kruis gestorven en is op de derde dag verrezen uit de dood. Menswording en kruisoffer maken deel uit van het goddelijke heilsplan. Vandaar de aanwezigheid van God de Vader met engelenschare bovenaan in het hemelsegment op de vier luiken. Op de achterzijde is de openbaring van Christus’ goddelijke natuur aan de Heilige Christoffel en aan Sint-Jan-de-Doper voorgesteld. Gezien de luxueuze en schilderkunstig meesterlijke uitvoering was dit vierluik bestemd voor een welstellende opdrachtgever of koper. Volgens de overlevering komt het ensemble uit het Kartuizerklooster van Champmol nabij Dijon, een stichting van de Bourgondische hertog Philips de Stoute. Waarschijnlijk was Philips zelf de eigenaar en gebruikte hij het tijdens privégebedsmomenten. Mogelijk nam hij het als reisaltaar mee op zijn verplaatsingen. Veertiende- tot vroeg vijftiende-eeuwse kunst is per definitie een internationale aangelegenheid. Kunstenaars waren in die tijd mobiel, hun creaties werden over grote afstanden vervoerd en modelboeken circuleerden in ateliers. Motieven, composities, technieken en stijl werden uitgewisseld en overgenomen. Dit vierluik is van Zuid-Nederlandse of Maas-Rijnlandse makelij. Het is één van de weinig bewaarde voorbeelden van het pre-Eyckiaans realisme. Typisch voor deze periode is het amusant verhalende karakter van het Geboortetafereel. In plaats van naar haar Kind te kijken, richt Maria haar aandacht op Jozef. Laatstgenoemde zit vooraan in de linkerbenedenhoek. Van zijn rechterkous snijdt hij windsels voor het Kind. De schilder verwijst met dit motief naar de relieken van de ‘Jozefshosen’ die in de kathedraal van Aken worden bewaard en vereerd. Jozef, volledig in beslag genomen door de huishoudelijke karwei, wordt hier letterlijk als voedstervader van het Jezuskind geportretteerd. Zonder aureool en in een onderdanige, zorgende rol contrasteert hij met Maria, de hoofdfiguur in het mysterie van de menswording van God.